تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری

به چهارشنبه آخر سال نزدیک شدیم و بی صبرانه منتظر برپایی جشن چهارشنبه سوری هستیم.

هر ساله برگزاری جشن چهارشنبه سوری و سایر مناسبات ملی در کشور مانند آداب و رسوم عید نوروز با شکوه برگزار می شود. در کشور باستانی ما، ایران، آیین ها و سنت های بسیاری پاس داشته می شود که بیشتر این سنت ها ریشه تاریخی دارد و به همین جهت تا به امروز گرامی داشته شده است. تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری نیز از این قائده مستثنی نیست!

آشنایی با تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری

ایرانیان آخرین سه شنبه سال را با بر افروختن آتش و پریدن از روی آن به استقبال جشن بهاری نوروز می روند. این مراسم، یک جشن باستانی است که پیش از رسیدن نوروز برگزار می شود و مردم در این روز برای دفع بلا و برآورده شدن آرزوهایشان مراسمی را برگزار می کنند.

قدیمی‌ترین اشاره به چهارشنبه سوری را در کتاب «تاریخ بخارا» نوشته‌ی ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی در سال های ۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری می توان یافت.

سنت اصلی در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری برپایی آتش و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» هنگام پریدن از روی آن بوده است.

این شعر دعایی بوده است که ایرانیان از قدیم برای آتش می‌خواندند و از آن می‌خواستند تا بیماری‌ها و نگرانی‌های سال گذشته را از آن‌ها بگیرد تا سال جدید را با شادکامی و سرزندگی شروع کنند. چهارشنبه سوری همچنین اولین پایکوبی برای پیشواز بهار شمرده می‌شود.

در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری آمده است که قبل از ورود اسلام به ایران هر سال ۱۲ ماه، و هر ماه ۳۰ روز بوده که هر کدام از این ۳۰ روز دارای اسمی مشخص بوده که بعد از ورود اسلام به ایران تقسیمات هفته نیز به آن اضافه شد. در ایران باستان در پایان هر ماه جشن و پایکوبی با نام سور مرسوم بوده است.

جشن سور از مراسم اصیل ایران بوده است و منشا خارجی ندارد. این جشن مختص ایرانیان است و همه ایرانیان در سراسر دنیا از جمله مقیمان کانادا، آمریکا و سایر کشورهای آسیایی از جمله ترکیه این روز را با نام چهارشنبه سوری جشن می گیرند.

عبارت «چهارشنبه سوری» از دو کلمه تشکیل شده است که یکی به معنی روزی از روزهای هفته و دومی شکلی دیگری از کلمه سرخ است.

آتش از عناصر چهارگانه است و تنها عنصری است که آلوده نمی شود به همین منظور از گذشته های بسیار کهن تاکنون این آداب مرسوم بوده است.

آشنایی با آئین های جشن چهارشنبه سوری

باید اشاره کنیم که در ایران باستان این آیین کاملا با زرتشتیان مرتبط نبوده زیرا مطابق آیین های زرتشتی پریدن از روی آتش عملی مکروه محسوب می شود.

همانطور که گفتیم تاریخچه چهارشنبه سوری به سال‌های بسیار دور برمی‌گردد.

این جشن از چندین رسم کوچک و بزرگ شکل گرفته است که عبارت اند از:

• روشن کردن آتش

در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری قدیمی‌ترین و زیباترین سنت جشن چهارشنبه‌سوری آتش‌افروزی بوده است. همه مردم شهر‌ها در کوچه و خیابان آتش روشن می‌کنند و شعر چهارشنبه سوری که معروف به «زردی من از تو، سرخی تو از من» را می خواندند.

پس از سوختن بوته‌ها و خاموش شدن آتش، خاکستر باقی مانده را پشت در خانه ها می‌ریختند، سپس در خانه را می‌زدند. آن‌هایی که داخل خانه بودند، سوال می کردند «کیست؟». او که بیرون در بود پاسخ می داد: «منم. من». دوباره می‌پرسیدند: «از کجا آمده‌ای؟». جواب می‌داد: «از جشن و عروسی». می‌پرسیدند: «چه با خود آورده‌ای؟». در جواب می‌گفت: «تندرستی» آن وقت در را به روی تندرستی باز می‌کردند.

• آجیل مشکل گشا

در گذشته پس از پایان آتش‌ بازی در شب چهارشنبه سوری، اهل خانه دور هم جمع می‌شدند و آخرین ذخیره ی دانه‌های نباتی را روی آتش با نمک بو می‌دادند و می‌خوردند. این دانه‌ها از تخمه کدو، پسته، تخمه خربزه، تخمه هندوانه، گندم، فندق، بادام، نخود و شاهدانه بودند.

اعتقادشان بر این بود که هر کس از این آجیل بخورد خلق‌و‌خوی مهربان‌ پیدا می کند و کینه و حسد از او دور می‌شود.

• شاهنامه‌خوانی

خواندن شعر چهارشنبه سوری از شاهنامه به دور آتش نیز از جمله دیگر رسومی است که در این شب توسط بزرگان خانواده انجام می شود. افرادی که دستی در هنر موسیقی دارند نیز با سازهای خود اقدام به هنرنمایی کرده و اشعاری نیز در وصف آمدن بهار نیز خوانده می شود.

این مورد که در جشن های دیگری نیز همچون آیین شب یلدا انجام می پذیرد، معمولا جزئی جدایی ناپذیر از مراسم‌های باستانی ایران زمین محسوب می شود.

• کوزه شکستن

در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری یکی از اهالی خانه کوزه سفالی را پر از آب می کرد و با خود به پشت بام یا روی بلندترین تپه روستا می‌برد. بعد کوزه را از آن بالا به پایین می‌انداخت. کوزه روی زمین می‌افتاد و می‌شکست و آب گوارا روی زمین جاری می‌شد.

قدیمی‌ها با انجام این کار باور داشتند با این کار بلا‌ها و بدی‌ها را از خود دور کرده‌اند و شکستن کوزه را عامل دفع بلا می‌دانستند. آب هم که نشانه روشنایی بود. بلا را می‌شست و با خود می‌برد.

• فال‌گوشی و گره‌گشایی

فال‌گوش ایستادن یکی از آداب و رسوم چهارشنبه سوری است که در آن دختران جوان نیت می‌کنند و پشت دیوار می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش می‌دهند و با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گیرند و این یکی از موارد در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری است.

• قاشق زنی

یکی از رسم های جالب دیگر در تاریخچه چهارشنبه سوری رسم قاشق زنی است که در ایام قدیم زیاد مورد استفاده قرار می گرفت. طبق این رسم دختران و پسران با چادر چهره خود را می پوشاندند و با رفتن به خانه همسایگان، از آنها آجیل و شیرینی می گرفتند. همسایگان کاسه های آنها را پر از آجیل و شیرینی می کرده اند.

• شال اندازی

شال‌اندازی هم یکی دیگر از آداب و رسوم چهارشنبه سوری است که در روستاها و شهرها رواج داشته است و امروزه هم در شهرها و روستاهای همدان، زنجان و برخی نقاط دیگر اجرا می‌شود.

در این رسم جوانان با گره زدن چندین دستمال حریر و ابریشمی طناب بلندی می‌سازند و از راه پلکان به پشت بام می‌روند؛ آن را از روزنه دودکش وارد منزل می‌کنند و خودشان سر دیگرش را در بالای بام به دست می‌گیرند. بعد با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه خودشان می‌کنند.

صاحبخانه‌ها به محض مشاهده طناب رنگین، چیزی را که قبلاً آماده کرده بودند در گوشه شال می‌ریزند و گره می‌زنند. بعد از این، با یک تکان ملایم طرف مقابل را آگاه می‌کنند که هدیه سوری‌شان حاضر است. آنگاه شال‌انداز شال را بالا می‌کشد.

این هدیه، هم هدیه چهارشنبه سوری است و هم فال. اگر هدیه نان باشد نشانه نعمت و اگر شیرینی باشد نشانه شیرین کامی و شادمانی است.

در سال‌های اخیر، به‌جای اجرای چنین سنت‌های زیبایی، بعضی از مردم به کارهای خطرناکی روی آورده‌اند و شهر را به صحنۀ جنگ بدل می‌کنند. متأسفانه، هر سال به‌جای این که با جشن گرفتن چهارشنبه سوری همگی با هم به استقبال بهار برویم اتفاقات ناگواری برای خود و خانواده رقم می‌زنیم. امیدوارم سال جدید را پر امید شروع کنیم در حالی که پشت سرمان غم‌ها و بیماری‌هایمان را به آتش سپرده باشیم، نه خودمان را!

چهارشنبه سوری در استان های مختلف ایران 

مردم تبریز در جشن چهارشنبه سوری به روی هم گلاب و یا آب می ریزند و اعتقاد دارند پاکی را به یکدیگر هدیه می دهند. همچنین خانواده تازه عروس ها و دامادها برای عروس و داماد هدایایی می فرستند و به دیدن هم می روند.

در استان بوشهر آتش افروزی و پرش از روی آتش نیز مرسوم است. بعد از آن بوشهری ها با قایق از رودخانه عبور می کنند و نحسی این شب را به آب روان می سپارند.

در شیراز مردم اغلب شب چهارشنبه سوری را در سعدیه یا حافظیه می گذرانند، آنها آب حوض را به سر و روی خود میریزند و اعتقاد دارند با این کار بدی را دفع می کنند.